Deel 1

Tweede blad van "De Zuidwillemsvaart"
Zaterdag 2 Februari 1924.

Van den Bakelschen Peelkant.

Schetsen uit den ouden tijd.

I.
Iedereen heeft wel eens hooren vertellen van de minder goede hoedanigheden van 't Bakelsche volk, als heel wat lomp zijnde, achterlijk enz. in vroeger tijd. Want wie tegenwoordig hier in de omstreken eens een kijkje neemt, zal moeten erkennen dat onze boeren zich gerust kunnen meten met die van andere stre­ken. De oogsten zijn over het algemeen zeer goed, dank den in groote hoeveelheden gebruikten kunstmest; bij vele boeren heeft men stamboekvee op stal, terwijl de stallen zoo modern mogelijk worden ingericht.
De verschillende cooperartieve vereenigingen op landbouwgebied getuigen, dat men ook hier zijn tijd kent, en men in de pro­ductie zoowel als wat den afzet der producten betreft, het hoogst mogelijke tracht te bereiken.
Niemand denkt er dan ook wellicht nog aan, hoe voor een be­trekkelijken kortentijd, een goede 60 à 70 jaar geleden, het boerenvolk er hier aan toe was, hoe de menschen moesten zwoe­gen voor hun dagelijksch onderhoud, welke geringe middelen hun hiervoor ten dienste stonden en op welke manier ze zich wisten te helpen.
Men moet nu niet meenen dat het leven voor de boeren toen een slavernij was, want wijst men oude menschen eens op den kolos­salen vooruitgang der laatste twintig jaar, dan schudden ze nog wel eens medelijdend het hoofd en zeggen: "vroeger was het volk veel gelukkiger, nijd of afgunst bestond er om zoo te zeggen niet, iedere buurt of zelfs het geheele dorp hielp elkander als zulks noodig was. Het leven was vreedzaam en tevrée."
We zullen trachten, die vroegere toestanden nog eens voor den geest te roepen, zooals ze door ouden van dagen zijn meege­maakt en verteld.
Vooreerst bezat het volk een rotsvast geloof, dat als het ware haast onbewust werd gevolgd en hooggehouden, Personen die een minder goeden naam hadden of een andere richting volgden werden geschuwd. Allen achtten het een heilige plicht de Zondagsche kerkelijke diensten bij te wonen, hoe bezwaarlijk dit voor velen, wegens den verren afstand en slechte wegen, ook was.
Des avonds werd altijd gezamenlijk het rozenhoedje gebeden, en drie keer per dag voor het eten het Engel des Heeren.
De Pastoor was de man, waar eenieder grooten eerbied en ontzag voor had, en die in een of ander moeilijk geval om raad en bijstand werd gevraagd. Zijn woord gold voor allen als een wet.
Het boerenbedrijf was de bron van bestaan. Paarden trof men alleen bij de allergrootste boeren, de meesten hadden een os voor trekdier, terwijl sommige een koe in de kar hadden.
Er werd veel rogge verbouwd. "Schiet" thans de rogge gemiddeld 4 vat per vim, toen was men al blij met 2½ à 3 vat. Deze werd, voor zoover niet noodig voor zaadgoed en eigen gebruik, geheel verkocht. Men ging met een paar handen vol in een papieren winkelzak gezamenlijk naar de Beurs, waar kooplieden kwamen. De Gemertsche beurs stond hier het hoogst aangeschreven. Somtijds was de rogge zeer duur, zelfs van f. 2.50 tot f. 3.50 per vat. Toch was de opbrengst per H.A. veel minder dan thans. Als een boer dacht, de rogge zal nog een stuiver of 2, 3 per vat duurder worden, hield hij ze vast. Er kwamen dikwijls gevallen voor dat de rogge, wegens te lang bewaren, bedierf. Dat noemde men de wevel.
Aan 't vee werd in 't geheel geen graan gevoederd. Het kwam wel eens voor, dat een koe of oske niet opkon. Dan moest de veearts komen, welke gewoonlijk constateerde dat het dier geheel ondervoed was, terwijl toch de boer stutten in den herd had staan onder den zolder, uit voorzorg voor instorting wegens de groote voorraad graan, welke zich daar bevond.
Het vee ging den ganschen zomer naar de peel, voornamelijk naar het Beestenveld, waar zich nu de uitgestrekte ontginningen der Ned. Heide Mij. bevinden. De eigenlijke peel werd in dien tijd te gevaarlijk geacht, daar het moeras op sommige plaatsen meters dik was en zeer drassig.
Alle beesten van het dorp, ook jonge ossen waren er bij, werden gezamenlijk naar de heide gedreven door den hjerd. Deze ontving hiervoor 10 centen per beest en den kost. Dit werd zoo geregeld, dat de boer die drie stuks vee had. hem drie dagen in den kost moest nemen. Zoo ging dit van boer tot boer. Het vee was er tijdens den zomer het best aan toe. Des winters kreeg het niet anders dan hooi en stroo, zoodat het ten langen laatste zeer slapjes op de beenen stond en somtijds niet meer op kon. Dan hielp echter de geheele buurt elkander om de beestjes weder op de been te krijgen. Men kan begrijpen dat met verlangen den zomer weer werd tegemoet gezien.
De melk werd thuis gekarnd of gebeutterd. De boter werd naar de winkeliers gebracht, die ze weer aan kooplieden verhandel­den.
Ze werd van hieruit wel eens per kar naar Den Bosch, en zelfs naar Keulen gereeden. De prijs varieerde van 10 cent tot 15 cent per pond.
Het vee was zeer goedkoop, een beste kalfkoe f. 50, een goede vaars van 2 jaar f. 18 à f. 20, een vette os van 3 jaar f. 38 à f. 40.
Een nuchter kalf bracht f. 1.40 à f. 1.50 op.
Een zekere Hannes de Kroets uit Helmond kwam er veel koopen. Hij had gewoonlijk een zak op zijn schouder en slachte de kalfjes bij den boer en nam het vleesch met de huid mede. Had hij er meerdere, dan werd gebruik gemaakt van een hondenkar.
Zoo zien we, dat er niet veel geld te maken was, en een gulden dus veel waarde vertegenwoordigde.
Het volk was dus wel aangewezen tot grote soberheid en zuinig zijn.
Geld verkwisten zooals heden ten dage, bestond toen niet, het eten en de kleding mocht maar zeer weinig kosten. De menschen trachtten zoo veel mogelijk van hetgeen ze zelf verbouwden in hun onderhoud te voorzien. Elke goede boer mestte en slachtte hoogstens één varken per jaar, waarmede een geheel jaar werd rondgekomen, of het huisgezin groot of klein was.
Veel mindere luidjes konden zich deze weelde zelfs niet ver­oorloven.
JOS SCHEEPERS.
Wordt vervolgd.

Tweede blad van "De Zuidwillemsvaart"
Zaterdag 9 Februari 1924.

Van den Bakelschen Peelkant.
Schetsen uit den ouden tijd.

II.
Wat het eten betrof, waren de menschen niet het minste ver­wend. Ze behielpen zich het meest van hetgeen de boerderij voortbracht. Geld naar een winkelier brengen gold als verkwi­sting.
Het meest voorkomend menu was pap van karnemelk. Ieder boer beutterde zelf, en had dus karnemelk genoeg. We zullen eens een dag bij een boer in de kost gaan en zien hoe alles van stapel liep.
Om een uur of vijf moest men aan 't werk, in den druksten tijd nog vroeger. Omstreeks zeven uur het eerste ontbijt.
Dan had moeder de vrouw een flinke ketel pap klaar, karnemelk met boekweitmeel, en flink dik. De "pappot" werd midden in den herd gezet, daarop den ketel pap en dan schaarde het heele huisgezin zich hier rondom. De een ging op zijn knie zitten, een ander op een laag stoeltje, het meest waren lage houten bankjes in gebruik met een van eikenhout gebogen tak voor rugleuning, welke de boeren zelf maakten.
Op sommige plaatsen werd over de dikke pap nog wel eens een beetje zoete melk geschud, doch van die melk was de "zaan" dan eerst afgeblazen.
Men kan zich verbazend "dik" eten aan zulke pap, zoo zelfs dat het werk er in den beginne te slechter om ging. Brood of iets anders werd er niet gegeten.
s'Middags was het eten weer pap, juist dezelfde pap als des morgens. Aardappels werden maar weinig gebruikt, men kende de teelt nog niet te best, er kwam dikwijls als ze nog in vollen groei waren het "kwaad ding" aan, zoodat de oogst hiervan gewoonlijk schraal was.
Er zijn jaren geweest dat de menschen maar een mandje vol aardappels hadden voor pootgoed.
Deze werden dan zeer zorgvuldig den winter door bewaard in oude klompen in een hoek bij het vuur. Inkuilen kende men niet.
In den zomer, als de namiddagen lang waren werd om een uur of 4 koffie gedronken, zouden we zeggen. Doch 't was geen koffie. Er werd water met melk bij gedronken. Verder twee sneden brood, niet meer. Men zag de dikste sneden veruit het liefst. Koffie was alleen voor de oude luidjes, die in den hoek zaten. Wittebrood of mik kreeg men des Zondags een paar sneden, door de week was het altijd gewoon roggebrood.
Spek bij het brood kreeg men alleen bij de goede boeren, en dan nog een bedroefd klein stukje. Met één varken van 150 à 200 pond kwam het grootste huishouden een jaar rond. Spek bij koopen was een groote schande, degene die dat een enkelen keer deden waren verkwisters. Dit was zoo erg, dat er boeren ge­weest zijn die een stukje spek wilden koopen er om naar Venray gingen, omdat het in 't dorp maar niet bekend zou worden en ze dan zoo'n slechten naam kregen. Ook s'avonds werd pap gegeten door de meesten. Struif of pannekoek was ook een groote weel­de. deze werd in olie gebakken, 't meest bij de goede, rijkere boeren.
Dat sommigen dat pap eten wel eens moe werden, laat zich begrijpen, Jan van den Broek, een stevige kerel van een 20 jaar woonde bij Giemke van Rijt voor knecht. Hij kreeg er zeven keer achter elkander pap, zonder ooit iets anders. Toen werd het hem echter te machtig, hij kreeg ruzie met den boer en ging af.
Ook Willem de Slachter, op de Laren gewoond en gestorven, verhaalde dikwijls dat hij bij een grooten rijken boer voor knecht wonende, zeer zelden brood kreeg. Als hij om 4 uur s'morgens met paard en kar naar de peel moest, gaf de boer hem wel eens twee sneden brood voor het paard. Als er echter eenigzins kans was, zag hij er één van weg te moffelen, welke dan onderweg op de kar werd opgegeten. Dit was dan een reis, of het naar de kermis ging.
M'n grootvader woonde in zijn jongen tijd bij den grootsten boer van Stiphout. Hij verdiende  40.-- huur, iets ongehoords in dien tijd. Doch er moest gewerkt worden, hard en lang. Vele weken van 't jaar kwam hij s'nachts maar 4 uuren op het bed. En den ook veel pap eten, en weinig brood. Op een keer had hij van huis eens een klein kantje brood meegenomen, waarvan hij een paar sneden gebruikte bij de pap. Toen de boer dit zag, ergerde deze zich hier ontzettend over, zoo zelfs dat hij grootvader verweet een verkwister te zijn, iemand die zijn heele leven niets zou hebben enz. Verder werd hem het leven zoo ondragelijk gemaakt, dat hij den dienst moest opzeggen.
Van al dat pap eten moesten de menschen wel slap worden, zouden we zeggen.
En toch werd toen door het jonge volk gewerkt, zoo hard en veel dat we ons hiervan haast geen denkbeeld kunnen vormen.
Om eens iets te noemen. Het "mest maken" alleen vorderde verbazend veel arbeid. Kunstmest kende men natuurlijk nog niet. En toch trachtte men een zoo groot mogelijke hoeveelheid humushoudende stoffen op het land te brengen. Een 25 à 30 karren per lopense gold als algemeenen regel.
Boeren, welke dus een 15 à 20 lopense rogge zaaiden hadden verbazend veel mest noodig. Het meeste materiaal hiervoor werd gehaald in de heide, z.g. heideplaggen, welke gekapt werden met den heitzicht. Het geheele jaar door werd dit werk ver­richt, en de heide naar huis gehaald. Hoopen, zoo groot als scheepsrompen rondom een boerderij getuigden van eenige wel­vaart en vooruitgang. Dat er veel heide een uur, ja anderhalf uur ver gehaald is, getuigen nog heden de talrijke diepe karsporen, welke nog in de niet ontgonnen Jodenpeel voorkomen.
Verder werden nog groote aardhoopen verzameld. Soms een week lang aan één stuk werd op zulk een aardhoop gereden. En als den Zaterdags avonds de boer gereed was met het opschieten van den hoop, kuierde hij nog eens een paar maal om het groote gevaarte, zich vergenoegd de harde handen wrijvend, en het gezicht glimmend van genoegen over den kostbaren schat, welke hij meende verzameld te hebben.
De eerste stal mest, welke tijdens den zomer "gemaakt" werd, was het voornaamste.
Zoo gauw echter in den herfst deze naar het land was gebracht, werd een nieuwe "gemaakt". Dat noemde men strauwen". Een dun laagje koemest werd telkens afgwisseld met een drie of vier­maal grootere hoeveelheid plaggen en aarde, zoodat in de korste keeren den stal weder vol zat.
Omdat dit vlug moest gebeuren, was men zoo in de weer groote reserve=hoopen bij het huis te hebben.
De volgende stallen mest welke "gemaakt" werden, bleven niet zoo lang zitten. De heide, welke "verstrauwd" werd, ging gewoonlijk op het land weder lustig aan 't groeien. Toch waren er boeren, die zeiden: "als de haan er maar over gekraaid heeft is de mest weder goed.
Een Milheesche boerenknecht, die dit gezegde maar al te vaak ondervond, had ook den ganschen dag gestrauwd. De laatste kar strauwsel liet hij echter op stal onder de hennenhoort staan, en bracht ze des anderdaags bij het krieken van den dag al naar het land, want toen ging de boer al weer aan 't "missen". De haan had er natuurlijk over gekraaid.
Zoo moest er in den herfst vooral ontzettend veel mest ver­werkt worden, en iedereen heeft wel eens hooren zeggen of zelf ondervonden, dat in den meststal staan een zwaar werk is.
Daarbij kwam dan nog het dorschen met den vlegel.
In den zaaierstijd moest er zaaizaad zijn. Er werd vroeger 2 tot 3 vat per lopense gezaaid. Deze rogge werd 's morgens vroeg en ook wel des avonds gedorscht. Overdag was er geen tijd voor. Veel knechten en meiden hadden 's morgens al een bed of drie gedorscht, eer de pap klaar was.
Men moest er tegenwoordig eens om komen!
Toch werd over het algemeen het zware lot met geduld en opge­ruimdheid gedragen.
Er kwamen dan ook wel eens tijden dat het werk minder zwaar was. Zoo had men de braak=kermissen en des winters de spinnin­gen, waar soms weken van te voren al op geteld werd. Hierover een volgenden keer.
JOS SCHEEPERS
Wordt vervolgd.

Tweede blad van "De Zuidwillemsvaart".
Zaterdag 16 Februari 1924.

Van den Bakelschen Peelkant.

Schetsen uit den ouden tijd.

III.
Het vele en meestal zware werk, dat bij de grootste boeren vooral gebeuren moest, en waarvan de baas en knecht, zoowel als moeder de vrouw en ook de meid ieder hun deel hadden, was echter geen oorzaak tot morren en klagen. Er kwamen toen ook stellig wel eens dagen dat men niet te best gemutst was, doch als regel gold een vroolijke, eenvoudige en opgewekte stem­ming.
Zoo kwamen ook telken jare in den herfst weer de "braakkermis­sen" aan de beurt, waaraan door mannen en vrouwen somtijds ook door kinderen werd medegewerkt.
Iederen boer zaaide een flink stuk vlas of zooals men het noemde "leengzend". Was dan het vlas geoogst en in de "rouwed" geweest, en op den "dries" winddroog geworden, dan kwam de tijd van braaken.
Verschillende buurten begonnen hieraan tegelijkertijd, doch iedere buurt hielp elkander onderling. Gewoonlijk begon men na een vroegen middag, en werd het vlas van één boer, soms ook van twee er in den namiddag doorgewerkt.
De plaats waar gebraakt werd, noemde men de braakkuil. Dit was een effen veld, grenzende aan een hoogen akker of bult. Van den akker, welke wel 1½ à 2 Meter hooger was dan het aangren­zende veld, was de zijlant loodrecht afgegraven. Vervolgens liet men een aarden wand van 60 à 70 cM., om daarna een diepen kuil van ongeveer 10 M. lang en 70 à 80 cM. breed te graven. In den aarden wand werden gewoonlijk twee openingen gemaakt, waardoor juist één persoon in de kuil kon. De kuil was zoo diep als de genoemde akker hoog was, zoodat men er rechtop in kon staan. Bovenop de open kuil werden een paar latten gelegd waarop het vlas werd uitgespreid. Onder in den kuil stookte men drie vuren, één tusschen de twee ingangen en aan weerszij­den daarvan. Er werd altijd turf gestookt, hout was te gevaar­lijk, dit brandde somtijds te hoog. Als het vlas dan aan de eene zijde goed droog en warm was, werd het "gewengd", d.i. omgedraaid, totdat het aan beide zijden droog was. Dan werd het door een jongen vlug uitgedeeld aan de braaksters. Deze moesten het vlas warm in handen krijgen, dan vlotte het werk uitstekend. Somtijds stonden een 10=tal braaksters met hun braak in ééne rij om het vlas van het harde omhulsel te ont­doen.
Of het er dan lustig toe ging. Er werd druk gebabbeld, ook dikwijls gezongen. Lustige liedjes, soms 30 tot 40 strofen lang, rein en onschuldig van inhoud, met soms wondermooie melodiën werden voorgedragen. Wat een verschil tegenover de moderne straatdeunen met hun meestal dubbelzinnige tekst, door het jonge volk op een nietszeggende wijs uitgejouwd!
Doch het toppunt van pret werd wel bereikt, als de vrouw des huizes, voor wie men gezamenlijk werkte, de heele schaar noodde voor de koffie. Want dan was de pap verre. Koffie met stuut, echte winkelmik van den bakker was het, waaraan men zich te goed kon doen. Men at en dronk, schertste en zong en maakte plezier zooveel en zoo oprecht, dat het fijnste koffie of theekransje van heden het er niet bij halen kon.
Opgewekt ging men weer met lust aan den arbeid, welke soms tot in 't vallen van den avond duurde.
In den avond kreeg de heele schaare wederom pap te eten, doch geen gewone pap, dan werd er stroop in gedaan met nog mik er bij. Dit was natuurlijk iets buitengewoons, het viel maar zelden door het jaar voor.
Als dan in den avond iedereen tevree naar huis ging, hoopte men reeds op den volgenden middag, want bij goed droog weder werd het vlas van elken boer uit de buurt zoo spoedig mogelijk achter elkaar afgewerkt. En al was er eens een boer bij die niet zoo goed in 'volk zat, dat hij b.v. maar één persoon naar de braakkermis kon sturen, toch werd bij hem dezelfde hulp geboden, als bij zijn buurlui, die meer volk hadden. Zoo hielp men trouw elkander, ook in verschillende andere werkzaamheden.
Kwam eenmaal de wintertijd met zijn lange avonden, dan werden deze besteed aan de nuttige bezigheid van spinnen. In vele huizen zat dag aan dag een of ander oud moedertje gebogen over haar spinnewiel, doch in de lange avonden hielpen de jonge dochters trouw mede. Zoo was het een algemeen gebruik dat jonge meisjes des avonds er met hun spinnewiel opuit togen en soms met 6 of 7 tegelijk bij een buurman gingen spinnen.
Dat waren de spinningen. Men zou zoo licht denken, dat zoo'n clubje jong volk toch niet veel werk verrichte, dat er voorna­melijk maar lol werd gemaakt, doch integendeel, er werd wel degelijk en anhoudend gesponnen. Iedereen voelde en besefte toen, dat er gewerkt moest worden om door de wereld te kunnen komen.
Het moet wel een typisch gezicht zijn geweest, in zoo'n ouwer­wetschen grooten boeren herd, waarvan gewoonlijk de vloer uit leem of ruwe steenen bestond, de spinsters in een wijden kring bij hun snorrende wielen te zien werken. Onder het werk werden spinliedjes gezongen, ook wel spreuken verteld.
Hoe de menschen zich konden behelpen met het niet te ontberen licht, is haast niet te begrijpen. Vele boeren hadden van de bekende koperen tuitlampjes, welke men tegenwoordig nog alleen vindt als sieraad in de huizen der meer gegoeden. Doch het licht hiervan moet wel minnetjes zijn geweest, in zulk groot vertrek.
Zelfs werden er gezinnen gevonden,die zich de weelde van zulk lampje nog niet konden veroorloven. Daar lichtten de baas en de kinderen, en soms ook wel de buurters met een brandende zwavelstok de spinsters bij. Deze stekken waren gewone houten spilletjes, gekloven van kiersboom uit de peel of ook wel van hondskersen hout.
In Milheeze hebben boeren gewoond, waar in den avond, als de vrouw op stal ging werken, de baas met zoo'n brandende stek in de staldeur voor het licht zorgde.
Geen wonder, als hier over electrisch licht wordt gesproken, er vele boeren nog niet voor te vinden zijn.
't Ligt voor de hand, dat in dien eenigzins duisteren toestand de dingen altijd niet werden aangezien zoo als ze werkelijk waren, en spoedig ontrent een of ander eigenaardig geval een verkeerde opvatting ontstond.
Zoo verhaalde Piet Borsten uit Deurne onlangs, dat hij als bengel van een jongen zulke spinavonden wel eens verstoord heeft. Hij ving een kikvorsch, bond deze een kort stompje kaars op z'n rug dat hij ontstak, waarna den kikker door het schrobgat in den herd duwde. Als het diertje het heete kaars­vet op z'n rug voelde, liet het een klagend geluid hooren, wat tot gevolg had dat den herd in een oogwenk verlaten was en men zich de gruwelijkste dingen voorstelde.
Want in dien vroegeren tijd hebben zelfs de dappersten der dapperen dingen beleefd, welke toen iedereen de haren te berge deden rijzen, doch het volk van vandaag niet meer gelooft. En toch zijn er nog oude menschen, die u vertellen wat ge niet kunt en wilt gelooven, doch het zelf met eigen oogen gezien of medegemaakt hebben.
Hierover een volgende maal.
JOS SCHEEPERS.
Wordt vervolgd.

Tweede blad van "De Zuidwillemsvaart".
Zaterdag 23 Februari 1924.

Van den Bakelschen Peelkant
Schetsen uit den ouden tijd.

IV.
Veel geloof werd vroeger gehecht aan spoken, heksen, gloeiende mannen en plaatsen waar het zoogenaamd niet goed was.
Als dan in de lange winteravonden de buurters om het hoog oplaaiende turf= of plaggenvuur zaten, werden door de beste vertellers, die in den "hoek" mochten zitten, de spoken en heksen voor den geest gehaald, en geen enkele buurter ging denzelfden avond zonder min of meer angst naar de soms ver afgelegen haardstede.
Zoo gauw een vrouwspersoon eenigszins zonderling deed, of somtijds in den avond of nacht eens ontmoet werd, had men het er al niet erg meer op. Hier in de omgeving zijn vroeger verschillende van die heksen geweest, welke iedereen kende. Doch er waren er ook, waar niemand erg in had, en die soms op een zonderlinge manier, ontdekt werden, waarvan we een verhaal geven.
De eerste mulder van Bakel en Milheeze, de molen moet ongeveer gestaan hebben waar zich nu de schietbaan van burgerwacht en landstorm bevindt, was een brave, oppassende man. Hij gaf iedereen het zijne, en was van s'morgens tot s'avonds in de weer om het zijn klanten, maar ook zijn vrouw naar den zin te maken.
Deze laatste was echter niet zoo lief van karakter. Haar man verdiende nooit genoeg, kreeg maar slecht te eten en daarbij nog de noodige scheld= en schimpwoorden. Ook was ze erg trot­sch, ze droeg hangers in haar ooren, welke (de hangers) op haar schouders hingen en moest elk jaar nieuwe kleederen hebben.
De mulder verdroeg alles met de grootste gelatenheid, en was steeds in de weer voor zijn vrouw. Totdat het op den molen niet beter begon te worden.
Als in den vroegen morgen de mulder zijn knecht al vooraf naar den molen stuurde, was deze al eens spoedig weer terug, met de boodschap: baas, kom toch eens kijken. En als de mulder dan zelf meeging, kon hij zien hoe alle rogge, haver en meel op den molen door elkaar was geschud, alles in verkeerde zakken stond en de heele boel in wanorde was.
De mulder speelde kolosaal op tegen zijn knecht, dat deze de schuld was van alles, en deze ook nog trachtte hem het leven zoo zuur mogelijk te maken.
De knecht bezwoer bij alles, dat hij onschuldig was en steeds trouw zijn plicht had gedaan.
Doch er gingen niet veel dagen weg, of 't was al weer het­zelfde op den molen, geen week ging er ten slotte voorbij of het had er eens een nacht gespannen.
De mulder werd ten slotte zeer neerslachtig en moedeloos, zoodat de knecht medelijden met hem kreeg. Baas, zei hij, laat me eens eenige nachten alleen op den molen, dat zal ik eens proberen of we dat zaakje niet kunnen opknappen, want zoo kan het niet langer.
De mulder wilde hier in 't eerst niets van weten, doch gaf door het gedurig aanhouden van den knecht toe.
Den eerstvolgenden avond hierop begaf zich de knecht, 't was een flinke, knokige kerel, met de spaai naar den molen, toen de mulder zich te ruste begaf. Al wat er komt, dacht hij, gaat er aan, levend of dood.
Hij had op den eersten zolder reeds zoo lang op een paar zakken gezeten, dat het middernachtelijk uur al lang voorbij was, toen over de kap eenig gerucht naderde. En jawel, een pikzwarte kat loerde over den zolder, doch de knecht zwaaide reeds zijn spaai, om het dier te doorklieven. De kat trok zich echter zoo vlug terug, dat hij nog juist de teenen van het ééne voorpootje raakte en deze op den zolder bleven liggen.
Dit is toch al vast wat, zei de knecht, stak de teentjes in zijn zak en ging naar huis, ter ruste. Den volgenden morgen was de mulder al vroeg op en wachtte den knecht reeds met de vraag: Wat is 't nu geweest op den molen, hier thuis is 't heel goed, mijn vrouw is erg ziek.
Dat zal ik je wel eens laten zien, zie de knecht, greep in zijn zak en bracht tot beider ontzetting de vingers van de muldersvrouw te voorschijn.
Deze was dus de heks op den molen, doch de rust keerde er mede in het huis van den mulder.
Het volgende gebeurde jaren hier op de Kivietsbraak. 't Was hevig onweder geweest. In den zachten naregen stonden Hannes van den Broek en zijn buurman, jonge kerels van een 20 jaar, te kijken naar de lucht en waar de bui zoo al bleef. In de verte zagen ze een vrouwspersoons aankomen, de witte muts op en een korf aan den arm. Echter had ze geen parapluie. Dich­terbij gekomen werd ze herkend als de persoon, welke geen al te besten naam had, en waarvan de volksmond zeide, dat het een "heks" was. Ze groette vriendelijk en ging gewoonweg door. De kameraad van Hannes zei echter, toen ze een poosje voorbij was: ik wil nou toch eens probeeren of ze wat kan.
Bij iedereen stond de meening vast, dat een heks omkeek, indien men zijn voetspoor kruiselings in dat van de heks plaatste.
Dit deed dan de vermetele jonge man ook en wel tot driemaal toe. De eerste twee keeren keek de vrouw om, den derden keer echter niet.
De twee vrienden lachten natuurlijk om deze proef en waren al gauw het gewaagde van de grap vergeten.
Het duurde evenwel niet lang, of de kameraad praatte van naar huis te gaan; hij werd zoo stil en begon zoo eigenaardig te kijken.
Daar het tegen 't vallen van den avond was, werd dan ook aan 't gesprek een einde gemaakt en wenschte men elkander wel te rusten.
Hannes en de huisgenooten waren echter nog maar een poosje naar bed, of daar komt de buurvrouw op de deur gebonst.
Komt er toch eens gauw uit en eens efkens naar ons toe, want want onzen Tienus scheelt, kunnen we niemand begrijpen.
Al spoedig was men met een paar man het bed uit en op weg naar den buurman.
En daar stond de ongelukkige Tienus midden in den hjerd, zoo bleek als een doode en kon geen woord uitbrengen. En het vreeselijkste van alles was nog, hij zat van kop tot teen vol .... luizen.
De vrouw had den bessem al gegrepen, en keejerde er duchtig op los, doch bij iedere bezemveeg scheen het aantal van het lastige volkje te verdubbelen.
Niemand wist ten slotte wat er mee aan te vangen, zoodat men ten einde raad naar den Pastoor ging.
Deze werd het geval verhaald en stelde den boodschapper ge­rust. Ga maar op uw dooie gemak naar huis, dan komt die zaak wel weer in orde.
En thuis gekomen zijnde, was alles, behalve de angst, bij Tienus verdwenen, die zulke grappen van z'n leven niet meer heeft uitgehaald.
Doch de mare van zulk geval ging door den geheelen omtrek en deed nog grooter verschrikkingen in het brein van velen opko­men.
Wordt vervolgd.
J. SCHEEPERS.

Tweede blad van "De Zuidwillemsvaart"
Zaterdag 1 Maart 1924.

Van den Bakelschen Peelkant.

Schetsen uit den ouden tijd.

V.
Talrijk zijn de verhalen over spook= en heksengeschiedenissen, welke in den volksmond, vooral bij ouderen van dagen, nog voortleven.
Zoo verhaalde Lenemie Claassen nog de volgende eigenaardige heksen geschiedenissen.
Een jonge kerel had hier in den omtrek verkeering met een meisje. Al spoedig werd hem verteld, dat zijn meisje ook iets van hekserij kon.
Daar wil ik toch achter zien te komen, dacht de jonge man.
Op zekeren avond ging hij weer naar haar toe, doch hield zich of hij zeer afgemat en moe was. Op een paar stoelen ging hij den geheelen avond liggen slapen. Om elf uur zei het meisje: "wordt toch eens wakker, ge moet naar huis", doch hij hield zich maar slaapziek. Zoo ging het al op twaalven aan, toen de meid naar de schoue ging, en hier een potje uitnam, in de meening dat de slaper er toch niets van merkte.
In het potje was een soort vocht, waar ze haar handen, haar gelaat en haren mede insmeerde. Toen ging ze midden in den herd staan en zei: "Over heg en over haag, over tuin en over gracht, te Keulen in den wijnkelder". En op 't zelfde oogen­blik was ze verdwenen.
De jonge man was niet weinig onthutst over dit rare geval, doch ook niet van de bangsten, kreeg hij het potje dat nog op tafel stond en dacht, dat probeer ik ook eens.
Hij smeerde zich dan terdege in en ging op plechtigen toon het hokus pokus staan te herhalen, alleen met dit verschil dat hij zei: "Door heg en door haag", enz.
Daar gingie, doch niet over de heggen, maar er door, zoodat hem de takken en doornen zijn kleederen aan flarden scheurden, en zijn gezicht tot bloedens toe verwondden. Hij scheen de grens al wel gepasseerd te zijn, toen hij voor een breede gracht kwam. Hij was hier echter niet meer alleen, een ontel­bare schaar heksen, in de gedaanten van prachtige gekleede juffers, haalde hij hier in. Ze zaten allen op vurige, zwarte paarden, welke met gracieusen zwaai den sprong over de gracht maakten en uit het gezicht verdwenen. De moedige knaap had echter geen paard tot zijn beschikking, maar wel een nuchter kalf. Met dit erbarmelijke dier zal ik er over moeten, dacht hij, doch een kalf kan onmogelijk toch zóóver springen. Niet­temin nam hij plaats op den rug van het dier, en ziet, met een reuzensprong, gelijk aan dien der paarden, kwam hij behouden aan den overkant.
Doch de kerel was zoo verbouwereerd door den reuzenspong van zulk zwak dier, dat hij uitriep: "Ocht Lieven Heerke nog toe, (en nog al meer heilige namen) wat een sprong van een kalf"
Plotseling, op het uitroepen dier heilige namen, was zijn kalf verdwenen en moest hij te voet de vele uren ver, naar huis terug loopen.
Dit was de straf voor zijn nieuwsgierigheid en roekeloos optreden.
* * *
Een vroolijke knaap, Mathijs geheeten, ging elken winteravond buurten. In den nacht van zoo'n buurtpraatje naar huis gaande kwam hij achter de Hoberg terecht bij een kattendans. Doch het ging er zoo vroolijk naar toe, er was zoo'n mooie muziek en zulke prachtige zang, dat hij de bekoring niet kon wederstaan en op uitnodiging der feestvierenden, om ook mede te doen, inging.
Zoo had het plezier al een heele poos geduurd, toen er kostba­re bekers werden gebracht en er flink werd ingeschonken. Onder het "prosit" kreeg echter èèn der schoonen een niesbui, en Mathijs, van huis uit dit gewoon zeide: "God zegene u!" Op het zelfde oogenblik was er geen spoor meer van het luidruchtige feest te bekennen, en Matijs ging niet erg op zijn gemak naar huis.
Eenige dagen later, toen hij thuis in den meststal stond, kwam er echter een heel nette en rijk gekleede dame bij hem en vroeg of hij die en die was. Op zijn bevestigend antwoord vroeg ze verder beleefd, om den mooien beker, welke Mathijs op den bewusten nacht mede naar huis had genomen, terug te geven.
Het gevraagde werd terstond gegeven, en sinds is over de geheele zaak nooit iets vernomen.
* * *
Ook in de Nachtegaal te Milheeze ging het er vroeger dikwijls geweldig vreemd naar toe. In den avond hoorde men een partij stemmen roepen: "Kaperekik, gloria!"
Meermalen gingen stoute buurters het terrein er dan eens verkennen, doch ze kwamen altijd tehuis zonder pet of hoofd­deksel. En den anderen dag kon men deze kleedingstukken terug­vinden, doch in de hoogste toppen der boomen, die er stonden.
Ook de grootvader van de reeds genoemde Lenemie had meermalen last van hekserij.
In den drukken oogsttijd, als de boeren 15 uur per dag werken, stond hij ook rogge te maaien, welke doodrijp was. Hij spande zich dan ook geweldig in, om toch maar veel op een dag gemaaid te krijgen.
Doch er kwamen dagen, dat de heele rogge vol katten zat en hij ze niet voor zijn zicht kon weggejaagd krijgen. Toch kon hij er ook geen enkele raken met zijn gereedschap, doch het ge­zicht, dat de katten telkens zetten, als hij ze dood wilde maaien, was niet voor hem uit te houden, zoodat hij meermalen moedeloos thuis kwam.
Nog vele van dergelijke gevallen worden door oude menschen heden ten dage nog verteld, tot in de kleinste bezonderheden, en niemand zal hen overtuigen, dat er ook maar het minste van onwaar is,
J. SCHEEPERS.
(Wordt vervolgd).

Tweede blad van "De Zuidwillemsvaart"
Zaterdag 8 Maart 1924.

Van den Bakelschen Peelkant.

Schatten uit den ouden tijd.

VI.
Wat kon het er spoken in dien goeden ouden tijd! Eenieder hechtte geloof aan het hetgeen in de lange winteravonden rond het haardvuur door de buurters verteld werd over gloeiende mannen, steilkaarsen, kattendansen enz.
Als zulk een held zijn lotgevallen vertelde, en zijn verhaal nog met allerlei geheimzinnigheden opsmukte, zag men vol bewondering tot hem op. Ook de plaats, waar zoo iets eens was gezien of voorgevallen werd in 't vervolg, vooral bij avond, geschuwd. Deze plaatsen waren zeer talrijk, gewoonlijk buiten het dorp, aan den kant van de heide of peel, waar de huisjes en hutten zoo schilderachtig gelegen zijn tegen 't donkergroen van dennenbosschen, waar men het eene oogenblik de groenende weide met vruchtbaar bouwland ziet, en plotseling bij een wegomdraai weder omgeven is door woeste heide en donkere geheimzinnige bosschen.
Kwam men somtijds op die plaatsen eens een vrouw tegen, die eenigszins den maam van "heks" had, dan sloeg men gauw eenige kruisen, om toch maar niet "behekst" te worden. Zulke "heksen" schenen er vermaak in te hebben, de menschen te laten "dolen" (dwalen).
Het is gebeurd dat een persoon uit Milheeze in 't vallen van den avond van over de peel nog naar huis moest. Daar over de peel had hij het al eenigszins aan den stok gehad met een soort "heks". Stellig meenende, den goeden weg te hebben naar huis stond hij al spoedig in zeer groote weilanden, haast zonder einde. Dan weer plotseling voor hooge, ondoordringbare bosschen, terwijl er ook wel eens een half uur kwam, dat het slachtoffer niet moest doen dan sloot=springen. Zoo ging het dan den ganschen nacht door, totdat om 4 uur in den morgen de buitenafgelegen huisjes van Milheeze werden bereikt. Het eerste het beste huis werd aangeklopt en naar den weg ge­vraagd. De vrouw, die ook geen besten naam had, stond echter al achter de deur, en zei glimlachend: "ik had je al wel verwacht." Niettemin werd de persoon weder op het rechte pad gezet, doch na vijf minuten was het al wederom hetzelfde. Hij stond nu in een weide, waar de malsche klaver hem tot aan de knieën reikte, en waar niet door te komen was. Het valt niet te verwonderen dat zoo iemand, die met het krieken van den dag toch wel eens thuis kwam, totaal uitgeput was, en den eersten dag niet veel te missen had. Doch na een week was de schrik weder geweken, en boeide zijn verhaal vele toehoorders.
Ook Hannes v. d. Broek heeft eens zoo iets meegemaakt. Hij woonde voor aan de peel, en had den avond al buurtend in het dorp doorgebracht. Om half elf ging hij naar huis, eerst door den akker; over de Hoeve en verder nog een kwartier door de bosschen. Toen hij een poosje in 't bosch was, de boomen waren gewone uitslagers, en stonden dus ver uit elkaar, kwam hem iets tegemoet, ter grootte van een jong veulen. Hij ging op zij, en keek het ding nog een poosje na, toen het hem voorbij was. Toen hij zijn pad weder wilde vervolgen, kwam hem de geheele omgeving onbekend voor. Niettemin ging Hannes zijn weg vervolgen, denkende, ik moet toch aan den grooten weg komen, aan de "legge" of weder aan de Hoeve. Dit terrein was in een kwartier wel af te loopen, en toch ging Hannes den ganschen nacht, met het zweet op z'n voorhoofd zonder ergens terecht te komen. Ten slotte totaal uitgeput, ging hij op een afgezaagden boomstronk zitten, doch nauwelijks gezeten, was tegenover hem weer het "ding", dat op een veulen geleek. Dus maar weer aan 't gaan. Daar sloeg de torenklok. Hij telde de slagen 5 uur s'morgens. Toen eensklaps bevond hij zich voor den grooten weg, en was in 5 minuten thuis.
Ook hebben velen vroeger de z.g. gloeiende mannen gezien. Deze trokken gewoonlijk over de grens (de linie) tusschen Bakel en Venray niet erg tevreden, omdat de grens juist liep waar het veen ophield en de heide begon. Ze zouden toch ook zoo graag een partijtje turf gehad hebben. Daarom werden des nachts in 't geheim de grenspalen een 1000 meter naar het Westen ge­plaatst op Bakelsch grondgebied. Toen hadden ze veen en turf genoeg, want waar ze nu is, zat het veen eenige meters dik. Bakel moet toen wel geprotesteerd hebben, doch zonder resul­taat.
In de herrie en 't krakeel dat was ontstaan omtrent de bepa­ling van de grens tusschen Bakel en Venray kwam het zoover dat de Burgemeester van Venray een plechtigen eed zwoer omtrent de zekere ligging der grens. Hiervoor kwam hij naar de Peel. Doch eerst had hij thuis een laagje aarde in z'n schoenen gedaan, en in z'n pet 'n eetlepel.
Toen hij dan op de bewuste plaats stond, waar nu de linie nog is, sprak hij zijn eed als volgt;
Zowaar als de schepper die hier boven is, (hij wees met twee vingers naar zijn pet) sta ik op Venraysche aarde. (Nu, die had ie in z'n schoenen.)
De straf bleef echter niet uit. Toen de raadsleden, welke deze fraude hadden gepleegd, de eeuwighheid waren ingegaan, kwamen hunne schimmen als gloeiende mannen zoo dikwijls als ze verga­dering belegden tijdens hun leven, de oorspronkelijke grens passeeren. Met een bang hart gingen de peelrandbewoners soms op een hoogte van verre den stoet gadeslaan. De stoutsten hebben ook ooit de wacht gehouden nabij de grens, om de ge­daanten eens naderbij te kunnen beschouwen. Het is echter nooit iemand mogen gelukken de "gloeiende mannen" dicht te naderen.
Dan waren er ook nog de z.g. "kattendansen". Van verschillende uren uit den omtrek kwamen de "heksen", want die waren het, in de gedaanten van een zwarte poes den dans mede uitvoeren. Dit was een soort feest, waarbij het zeer druk toe ging, en de katten in een wijden kring in 't rond dansten. 't Gebeurde gewoonlijk in een weide. Het gras waar het ronde paadje liep verdorde en stierf weg. In Milheeze zijn nog verschillende weilanden bekend, waar vroeger zoo'n kattendans was. Wee dengene, die zulk een dans dorst te verstoren. 't Is eens gebeurd dat een wever, nadat hij tot elf uur in den avond op het getouw had gezeten, voor het ter ruste gaan nog even buiten stapte. Het weder was stil en de maan overgoot alles met haar glanzend licht. In de verte hoorde de wever een eigenaardig geluid, het ging al maar door habrikwit, habri­kwit, habrikwit. Vermoedend, dat het wel zoo'n kattendans kon zijn, riep hij met helle, spottende stem: "en dê gé'r in sch... en dê woj ik". Hij kon nog juist hooren, dat zijn geroep den dans verstoorde, want nauwelijks had hij de deur dicht, of er vielen een aantal katten op de deur, de ramen en vensters, alsof er een stortbui hagel werd tegengezweept. En dit bleef den geheelen nacht duren, zoodat de wever den hemel dankte dat de dag aanbrak en hij van het ongewenschte bezoek verlost werd.
Vele boeren hebben ook gemeend, dat zoodra er iets aan hun vee of bedrijf haperde, er een kwade hand in 't spel was. Zoo zijn er boeren geweest, waar in den avond en s'nachts het op stal een leven was, alsof alles was losgebroken. Het paard werden de manen en staart gevlochten, somtijds stond zulk paard te zweeten, dat de schuim er af viel. Ging men kijken, dan was alles wederom rustig, doch nauwelijks naar bed, weer hetzelfde helsch leven. Dikwijls gingen zulke menschen dan om raad naar Eerw. Paters, in een of ander klooster. En zulke reis ging altijd heel moeilijk. Ging men met de kar dan kon het paard al gauw de leege kar niet meer trekken, reed men soms te paard dan scheen het dier door een vreeselijken angst bevangen, zoodat het zich haast dood zweette. Oude menschen vertellen wel eens en zeggen: waar zulks veel voorviel ging ten slotte alles te niet.
Mijn grootvader heeft bij een boer als knecht gediend, waar hij op den veurstal naast de sopketel in een krib moest sla­pen. De boer deugde niet, en was ook zeer gierig. Daar is 't meermalen gebeurd dat in het begin van den nacht in de schuur gedorscht werd met vieren, met geweldige kracht. Mijn grootva­der, die geen schrik kende, durfde toch niet alleen gaan te zien wat daar gebeurde, doch ging den boer wekken om dan samen eens naar de schuur te gaan kijken. Doch de boer sloeg geen acht op zijn gezegde, kwam zelfs nog niet uit zijn bed. En 't slot van het liedje was, de boer is weggegaan als sneeuw voor de zon met zijn bedrijf en al.
Zoo worden nog tal van geheimzinnigheden door oude menschen verhaald, somtijds kon men niet meer beutern (karnen) men zwoegde bijna een geheelen dag met de "staand" en kon nog geen boter krijgen. Er werd dan direct aan kwade machten gedacht. Ook wanneer iemand ziek werd, vooral kleine kinderen, welke wel eens werden bezocht door een of andere medelijdende vrouw, rezen nog wel eens kwade vermoedens. Als men dan lang genoeg gesukkeld had met zoo'n kleine, en men dacht of werd wijsge­maakt dat het kind wel behekst kon zijn, werd het hoofdkussen wel eens opengemaakt. Gewoonlijk zat hier dan een krans van veeren in. Was de krans geheel dicht, dan moest de kleine onverbiddelijk sterven, was dit nog niet het geval dan bestond er nog eenige hoop.
Gelukkig zijn de laatste tientallen jaren vele van die wanbe­grippen en verkeerde gewoonten uit de wereld verdwenen, al­thans van het platteland. Want leest men somtijds niet dat in de groote steden honderden waarzegsters en kaartlegsters er een goede winstgevende praktijk op na houden?
Zoodat men zich onwillekeurig afvraagt, gaan we terug of vooruit?
JOS. SCHEEPERS.
(Wordt vervolgd.)